„Kompleksy kulturowe”[1]

Thomas Singer[2] i Catherine Kaplinsky[3]

tłumaczenie: Małgorzata Kalinowska

oryginalnie opublikowane w: „Jungian Psychoanalysis. Working in the Spirit of C. G. Jung”

red. Murray Stein

3 grudnia 1947 roku Joseph Henderson napisał do C. G. Junga nigdy nie opublikowany list:

Pracuję nad esejem, który byćmoże rozwinę w książkę „Protestancki człowiek”. Zajmuję się w nim podstawowymi cechami historycznego rozwoju protestantyzmu i próbuję zestawić je ze współczesnym kulturowym kompleksem przejawiającym się na psychologicznym planie psychiki naszych protestanckich pacjentów.

(Henderson 1947)

Joe Henderson, szanowany analityk senior Instytutu C. G. Junga w San Francisco zmarł sześćdziesiąt lat później, w 2007 roku. Nigdy nie ukończył książki, o której mówił w liście i nigdy nie rozwinął koncepcji „kompleksu kulturowego”. W swoich pracach jednak dostarczył niezbędnych fundamentów dla jej zbudowania, poprzez opis i wyodrębnienie z utworzonego przez Junga pojęcia „zbiorowej nieświadomości” innego specyficznego obszaru nieświadomej aktywności i wpływu, który nazwał „kulturową nieświadomością”. Można określić ją jako obszar nieświadomej psychiki bliższy poziomowi ego świadomości niż nieświadomość zbiorowa, będąca źródłem archetypowych wzorców.

Pojęcie kompleksu kulturowego przez długi czas było wspominane jedynie sporadycznie i niebezpośrednio w obrębie literatury psychologii analitycznej, aż w dwudziestym pierwszym wieku Sam Kimbles i Tom Singer zestawili podstawowe elementu oryginalnej teorii kompleksów Junga i prace Hendersona nad nieświadomością kulturową, co pozwoliło docenić możliwości szerokiego zastosowania tego pojęcia (Singer and Kimbles 2004).

Istnieje przynajmniej kilka powodów, dla których pojęcie kompleksu kulturowego pozostawało tak długo nie do końca wyodrębnione. Źle zamierzony w czasie udział Junga w dyskusji dotyczącej narodowego charakteru, a szczególnie niemieckiej psychiki w latach trzydziestych (Jung 1936/1970) skutecznie powstrzymał innych Jungistów, dotkliwe zranionych oskarżeniami o antysemityzm Junga i jego naśladowców, przed bardziej szczegółowym rozważeniem znaczenia różnic grupowych opartych na rasie, etniczności oraz plemiennych/narodowych cechach. Po II Wojnie Światowej jedynie niektórzy chcieli podjąć temat „narodowego charakteru”, czy kulturowych kompleksów z lęku przed posądzeniem o dyskryminację, czy nawet przyczynianie się do usprawiedliwiania ludobójstwa. Od tego czasu Jungiści doskonale zdawali sobie sprawę z tego, że wchodzenie na pole minowe kompleksów kulturowych może być niesłychanie bolesne, a nawet destrukcyjne. Co więcej, introwertywne nastawienie większości psychoanalityków jungowskich przyczyniło się do głęboko zakorzenionej niechęci do zajmowania się grupową psychologią, a samo grupowe życie widziane było przez nich jako „płycizna zbiorowości”, z której to, co indywidualne miało się dopiero wyłonić.

Być może dopiero gotowość młodszego pokolenia Jungistów w trakcie ostatnich piętnastu lat do bardziej otwartego odniesienia się do silnie naładowanych emocjami kwestii związanych z postawą Junga wobec Żydów uwolniło znaczny ładunek energii zamkniętej w obrębie Jungowskiego kompleksu kulturowego. Jesteśmy w stanie obecnie zgłębiać z większą otwartością znaczenie psychologii Junga dla grupy i psychiki zbiorowej. W rezultacie załamania się sowieckiego systemu i wraz z końcem obrazu świata zdominowanego przez dwie walczące ze sobą super moce, wyłonił się szeroki zakres plemiennych, etnicznych i rasowych kwestii, które zaczęły się przejawiać w przyspieszającym w zastraszającym tempie procesie globalizacji. To postawiło przed Jungowską tradycją imperatyw analizy psychiki zbiorowej w bardziej elastyczny i otwarty sposób. Oznacza to powstrzymanie typowo Jungowskiej pokusy, aby zredukować każdy konflikt grupowy do archetypowego motywu i próbę uważnego rozważenia unikalności różnych kultur przejawiającej się poprzez ich specyficzne kulturowe kompleksy. Jest to możliwe przez połączenie obecnej w tradycji jungowskiej wczesnej koncepcji kompleksów C. G. Junga i pojęcia kulturowej nieświadomości sformułowanego przez Hendersona.

Według współczesnej teorii kompleksy kulturowe powstają w warstwie nieświadomości kulturowej jako rezultat grupowania się szerokiego zakresu społecznych kompleksów, podobnie jak sugerował Henderson w swoim liście do Junga z 1947 roku. Ten nowy wkład w teorię Jungowską ma dwa ważne zastosowania, co przedstawione zostanie w bieżącym artykule z wykorzystaniem odrębnych przykładów:

1. Umożliwia uzyskanie unikalnej perspektywy rozumienia kulturowej warstwy psychiki osób, będących w konflikcie co do swojej osobistej i grupowej tożsamości, co nieuchronnie wywołuje wewnętrzne i zewnętrzne cierpienie.

2. Dostarcza unikalnej perspektywy dla rozumienia struktury i treści psychiki grupowej, szczególnie jeżeli chodzi o naturę konfliktów i wzajemnych nastawień grup będących w konflikcie. Perspektywa ta koncentruje się na warstwie psychiki zbiorowej, w której możemy traktować umysł i zachowanie grupy jako jedną całość.

Elementy składowe teorii kompleksów kulturowych

Dwa podstawowe teorii kompleksów kulturowych elementy to:1). Teoria kompleksów C. G. Junga oraz jej relacja do procesu indywiduacji i życia grupowego; 2). Teoria nieświadomości kulturowej Josepha Hendersona.

Prace Junga dotyczące Testu Skojarzeń Słownych zostały opublikowane pomiędzy 1904 a 1909 rokiem (Jung 1973, część I). Z tych wczesnych eksperymentów opartych na odroczonych odpowiedziach na listę słów wywodzi się jego teoria kompleksów psychicznych. Dla wielu współczesnych psychoanalityków jungowskich teoria kompleksów pozostaje podstawą codziennej pracy klinicznej. Dostarcza ona, podobnie jak Freudowska koncepcja obron, ważnego narzędzia dla rozumienia natury wewnątrzpsychicznych i interpersonalnych konfliktów.